Cytadela Warszawska i okolice

Cytadela Warszawska – twierdza w Warszawie, zbudowana w latach 1832–1834.

Po upadku powstania listopadowego twierdza była punktem kontrolno-pacyfikacyjnym na całą Warszawę, będącą ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. Pełniła także rolę więzienia śledczego (X Pawilon) oraz miejsca straceń polskich działaczy narodowych i rewolucjonistów. Centralny element zespołu obronnego Twierdzy Warszawa.

Cytadela Warszawska zbudowana została na rozkaz cara Mikołaja I w Warszawie, po upadku powstania listopadowego, z zamysłem kontroli nad miastem, będącym ośrodkiem polskiego ruchu niepodległościowego. W czasie zaboru rosyjskiego twierdza nosiła nazwę Cytadeli Aleksandrowskiej (Александровская цитадель).

Twierdza powstała według projektu generała majora Iwana Dehna, który wzorował się na cytadeli antwerpskiej. Prace na terenach XVI-wiecznego folwarku Fawory i XVII-wiecznego konwiktu pijarów rozpoczęto 31 maja 1832. Kamień węgielny wmurował namiestnik Królestwa Polskiego feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Teren miał powierzchnię 36 ha i plan zbliżony do pięcioboku, którego najdłuższy bok przylegał do skarpy wiślanej. Cytadela Aleksandrowska stanowiła umocnienie bastionowe, składające się z trzech bastionów, dwóch półbastionów z suchą fosą przestrzeliwaną we wszystkich kierunkach przez kaponiery i półkaponiery oraz umocnienia o narysie poligonalnym z dodatkową kaponierą (kojcem) od strony Wisły. Dnem fosy poprowadzono mur Carnota, który do dziś poza niewielkimi fragmentami zachowany jest w dobrym stanie. W 1835 roku na prawym brzegu Wisły wzniesiono fort Śliwickiego, pełniący funkcję bardzo silnego przedmościa.

Przy pracach zatrudniono siłę roboczą sprowadzaną z Rosji, zarówno żołnierzy, jak i chłopów. Na budowie pracowało do 2 tys. robotników dziennie. Na potrzeby fortyfikacji wyburzono 76 domów, zajęto ponad 64 tys. posesji oraz wysiedlono do 15 tys. okolicznych mieszkańców.

4 maja 1834 dokonano uroczystego otwarcia twierdzy. W Cytadeli umieszczono Komisję Śledczą przy naczelnym Dowódcy Armii Czynnej i Naczelniku Królestwa Polskiego, będącą centralnym organem śledczym przestępstw politycznych w Królestwie Polskim. W latach 1834–1835 na terenie Cytadeli wzniesiono cerkiew św. Aleksandra Newskiego.

Ostatecznie ciągle wznawiane prace modernizacyjne zakończono w roku 1874. Całkowity koszt budowy wyniósł 11 milionów rubli, czyli 8,5 tony czystego złota (128 milionów euro), pożyczonych bezzwrotnie z kasy miejskiej Warszawy i Banku Polskiego. Ten drenaż pogorszył sytuację ekonomiczną Kongresówki i był jeszcze jedną karą za powstanie.

W czasie pokoju stacjonowało tam 5 tys. żołnierzy, ale np. w czasie powstania styczniowego w 1863 garnizon wzrósł aż do 16 tys. W 1837 wyposażona była w 217 dział, w 1843 miała ich już 247, a w 1863 aż 555. W ich zasięgu (1500 m) znajdowały się całe Stare i Nowe Miasto. Wokół cytadeli wybudowano 104 kazamaty więzienne mogące pomieścić do 2940 ludzi.

Na jej stokach straceni zostali bojownicy o niepodległość, m.in. Romuald Traugutt, Stanisław Kunicki, Piotr Bardowski, Marcin Kasprzak, Stefan Aleksander Okrzeja, Henryk Baron, Michał Ossowski i wielu innych. Symboliczne groby zgładzonych na cytadeli znalazły się na cmentarzu przy Bramie Straceń.

Twierdza nigdy nie odegrała roli obronnej. O tym, że było to umocnienie mające pacyfikować nastroje i rozruchy w Warszawie mogą świadczyć takie fakty, jak przykrycie każdej z trzech kaponier (zachowała się jedna z tych budowli) blachą bez ochronnej i maskującej warstwy ziemi, brak wyposażenia twierdzy w artylerię dalekonośną czy brak większych powierzchni do magazynowania amunicji. By częściowo uzupełnić te mankamenty i poszerzyć możliwości obronne, a nie tylko policyjne umocnienia, w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Cytadelę uzupełniono o 5 wysuniętych fortów (Siergieja, Gieorgija, Pawła, Aleksieja, Władimira) oraz umocnioną baterię nad brzegiem Wisły (Bateria Nadbrzeżna). Najwcześniejsze dzieła wzniesiono pod postacią ceglanych działobitni otoczonych fosą (istniejących do dzisiaj). Dzieła późniejsze miały kształt lunet (umocnień o dwóch czołach, z otwartą szyją). Podobnymi umocnieniami ziemnymi uzupełniono istniejące działobitnie. Według niektórych źródeł wszystkie forty łączone były z Cytadelą poternami (tunelami). Podstawy do takich twierdzeń dają istniejąca do dzisiaj poterna prowadząca do zburzonego w okresie międzywojennym Fortu Gieorgija oraz system tuneli kontrminowych i komunikacyjnych wokół Fortu Władimira.

Po zajęciu Cytadeli przez Niemców w 1915 zainstalowano w działobitni placu broni drogi ukrytej pomiędzy III i IV Bastionem dwa maszty antenowe radiostacji i aparaturę „Telefunken” o mocy 4 kW w jej kazamatach.

Źródło: Wikipedia

Film stworzony ze zdjęć własnych w aplikacji Sony Xperia Movie Creator.